दाम्पत्य जीवनको शुरुवातमा नै योजनाबद्ध रुपमा व्यवस्थित परिवार बनाउने तर्फ विचार पु-याएमा दम्पती र सन्तानको जीवन सुखी हुन्छ ।
व्यवस्थित परिवार भन्नाले श्रीमान श्रीमती मिलेर:
परिवार नियोजनले व्यक्ति तथा दम्पत्तिको प्रजनन स्वास्थ्यको चाहना र आवश्यकता पुरा गर्दछ । परिवार नियोजन सेवा आमा, नवशिशु र बाल स्वास्थ्यको सम्वृद्धि तथा विकासकालागि आवश्यक हुन्छ । परिवार नियोजनले व्यक्ती तथा दम्पतीलाई उनिहरूको इच्छा मुताविक उपयुक्त उमेरमा गर्भधारण गर्न, अनिच्छीत गर्भ धारणबाट बच्न, एक बच्चा देखि अर्को बच्चा विच उपयुक्त जन्मान्तर कायम गर्न एवं चाहे जति मात्र सन्तान जन्माउन मद्दत गर्दछ ।
बच्चा जन्माउनका लागि उपयुक्त उमेर
पहिलो बच्चा जन्माउनको लागि महिलाको शारीरिक एव मानसिक अवस्था २० वर्ष पछि मात्र उपयुक्त हुने भएकोले २० वर्ष पुगेपछि मात्र पहिलो बच्चा जन्माउनु उपयुक्त मानिन्छ । त्यसै गरी पहिलो बच्चा जन्माउनको लागि ३५ वर्ष भन्दा ढिलो गर्न पनि उपयुक्त हुदैन ।
दुई बच्चा विचको गर्भान्तर
महिलेले जीवित बच्चा जन्माएपछि पुनः अर्को बच्चा २ बर्ष पछि मात्र जन्माउनु राम्रो हुन्छ ।
गर्भपतनपछि पुन गर्भवती हुनको लागि उपयुक्त समय
आफै भएको वा गराइएको गर्भपतन पछि पुन गर्भवती हुन महिलाले कम्तीमा ६ महिना पर्खनु उपयुक्त हुन्छ ।
दम्पतीहरुलाई साधन अपनाउने निर्णय गर्नु पूर्व परिवार नियोजनबाट हुने फाईदाहरू र परिवार नियोजनका उपलव्ध सवै साधनबारे आवश्यक जानकारी उपलब्ध हुनु पर्दछ । यी जानकारीहरू सबै स्वास्थ्य संस्थाहरूमा निशुल्क प्रदान गरिन्छ । परिवार नियोजनले आमा, नवशिशु र बाल स्वास्थ्यको संरक्षण एवं सुधारमा महत्वपुर्ण भुमिका निर्वाह गर्दछ । साथै, यसले व्यक्ति, दम्पति, परिवार र समुदायको आर्थिक उन्नतिमा पनि महत्वपूर्ण भुमिका खेल्न सक्छ ।
परिवार नियोजन गर्दा तल उल्लेखित फाइदाहरू हन्छ ।
नेपालमा उपलब्ध सबै परिवार नियोजनका साधनहरू सुरक्षित र भरपर्दा छन् । आधुनिक परिवार नियोजनका साधनहरू बढी सुरक्षित र भरपर्दा छन् । व्यवस्थित परिवारको ज्ञान र महत्व बुझेका, सन्तानको रहर पुगीसकेका वा जन्मान्तर कायम गर्न इच्छा भएका दम्पत्तीले महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका वा नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा स्वास्थ्यकर्मीसँग परामर्श लिई आफुलाई उपयुक्त आधुनिक साधनको छनोट गरेर प्रयोग गर्न सक्दछन् ।
कण्डम पुरुषहरुले प्रयोग गर्ने परिवार नियोजनको एक मात्र अस्थायी साधन हो । यो एक प्रकारको रबरले बनेको हुन्छ र यो प्रत्येक पटक संभोग गर्दा पुरुषले लिंङ्गमा लगाउनु पर्छ । कण्डम सरल, सजिलो र जसले पनि प्रयोग गर्न सक्ने साधन हो । कण्डम सहि तरीकाले प्रयोग गरेमा मात्र प्रभावकारी हुन्छ । विवेकी तथा जिम्मेवार पुरुषले कण्डमको सही प्रयोग गरी अनिच्छित गर्भ रहनबाट बचाउँछ । ब्यवस्थित परिवार बनाउन पुरुषले महत्वपूर्ण भुमिका खेल्न सक्छन् ।
उपयुक्त ग्राहक
पहिलो गर्भलाई केही समय रोक्न, एक बच्चा जन्मिसके पछि अर्को बच्चा तुरुन्त जन्माउन इच्छा नभएका वा जन्मान्तर कायम गर्न चाहने साथै यौन रोग तथा एच. आइ.भी.को जोखिममा रहेका वा सर्ने सम्भावना भएकाका लागि यो अस्थाई साधन उपयुक्त हुन्छ । कहिलेकाही र अपर्झट गर्भनिरोधक साधन प्रयोग गर्नु पर्ने अविवाहित व्यक्ति तथा दम्पतिहरूका लागि पनि कण्डम उपयुक्त हुन्छ ।
कसरी गर्भ रोक्छ ?
सहवासको बेलामा वीर्य निस्कदा कण्डममा जम्मा हुन्छ र महिलाको पाठेघरमा पुग्न दिंदैन र गर्भ रहन दिदैन । कण्डमको प्रयोग गरेर गर्भ रोक्न र यौन जन्य संक्रमण हुनबाट जोगाउन यसलाई ठीक तरिकाले प्रयोग गर्नु पर्छ ।
दोहोरो सुरक्षा जन्मान्तरको लागि परिवार नियोजनका अरु साधन प्रयोग गर्ने दम्पतीहरूले पनि आफुलाई यौनजन्य संक्रमण र एच्.आई.भी. बाट बच्नको लागि समेत कण्डम प्रयोग गर्न सक्छन् । एक भन्दा बढि यौन साथी भएका पुरुषले आफु र आफ्नो श्रीमतीलाई यौनरोग तथा एच्.आई.भी. संक्रमण हुन नदिन सधैं कण्डमको प्रयोग गर्नुपर्छ ।
प्रचलित धारणाहरू र बास्तविकता
डिपो सुई परिवार नियोजनको आधुनिक अस्थायी साधन हो । यो सुई महिलाले गर्भवती हुनबाट बच्न हरेक ३/३ महिनामा लगाउनु पर्छ । एउटा सुईले ३ महिना सम्म गर्भ रहन दिदैन । महिला गर्भवती हुन चाहेमा सुई लगाउन बन्द गर्नुपर्छ ।
यदि ठिक ठिक समयमा डिपो सुई लगाएमा यो ज्यादै नै प्रभावकारी हुन्छ । डिपो सुई स्तनपान गराउने महिलाले बच्चा जन्मेको ६ हप्ता पछि नै प्रयोग गर्न सक्छिन् । यसले महिलाको दुधको परिमाण र गुणस्तरमा समेत कुनै असर पार्दैन ।
उपयुक्त ग्राहक
पहिलो गर्भलाई केही समय रोक्न, एक बच्चा जन्मिसके पछि अर्को बच्चा तुरुन्त जन्माउने इच्छा नभएका दम्पतिको लागि जन्मान्तर गर्न यो साधन उपयुक्त हुन्छ । स्तनपान गराइरहेकी महिलाले समेत यो साधन प्रयोग गर्न सक्छिन ।
कसरी गर्भ रोक्छ ?
डिपो सुईले महिलाको डिम्वाशयबाट डिम्व निस्कासन हुन रोक्दछ साथै महिलाको योनी रसलाई बाक्लो बनाई पुरुषको शुक्रकीटलाई डिम्व सम्म पुग्न नदिएर गर्भधारण हुनवाट रोक्छ ।
दोहोरो सुरक्षा
डिपो सुई गर्भनिरोधको लागि मात्र हो र यसको प्रयोगले यौनरोग र एच.आइ.भी संक्रमणबाट बच्न सकिदैन ।
सामान्य असरहरू
कसैकसैमा सुईको प्रयोग गर्दा केहि परिवर्तन हुनसक्छन् । धेरैजसो परिवर्तनहरू अस्थायी हुन्छन् त्यसैले कुनै चिन्ता लिनुपर्दैन ।
डिपो सुई लगाउँदा कुनै कुनै महिलाको शरीरमा हुने केहि सम्भावित असरहरूः
आइ.यू.सी.डी महिलाले प्रयोग गर्ने र लामो अवधि सम्म गर्भको रोकथाम गर्ने आधुनिक अस्थायी साधन हो, एकपल्ट लगाएपछि यसले १२ वर्षसम्म गर्भ रोक्छ । आइ.यू.सी.डीलाई विशेष तालिम प्राप्त दक्ष महिला स्वास्थ्यकर्मीले महिलाको पाठेघरमा सजिलै सँग राखिदिन्छिन् । १२ वर्ष पछि यसलाई झिक्नु पर्छ र महिलाले त्यसपछि पनि चाहेमा तुरुन्तै अर्को आइ.यू.सी.डी लगाउन सक्छिन् । महिलाले कुनै पनि कारणले कुनै पनि समयमा आइ.यू.सी.डी झिक्न चाहेमा स्वास्थयकर्मीको सहयोगले सजिलै झिक्न सकिन्छ । आइ.यू.सी.डी लगाएकी महिलाले आइ.यू.सी.डी झिक्ने वित्तिकै आइ.यू.सी.डी नलगाएकी अरु महिलाले जस्तै पुनः गर्भधारण गर्न सक्छिन् । यसमा कुनै औषधि वा रागरस हुदैन । आई.यु.सी.डी. तालिम प्राप्त दक्ष महिला स्वास्थ्यकर्मीले सजिलै झिक्न वा राख्न सक्छन् ।
उपयुक्त ग्राहक
केहि दम्पतीहरूलाई भविष्यमा आफूलाई अरु सन्तान चाहिन्छ वा चांहिदैन भन्ने सम्वन्धमा निर्णय गर्न गाह्रो हुन्छ । कसैकसैले स्थायी रुपमा सन्तान जन्माउन चाहदैनन् तर वन्ध्याकरण गर्न पनि रुचाउंदैनन् । यस्ता दम्पतीहरूका लागि आइ.यू.सी.डी. जस्तो लामो अवधिसम्म गर्भको रोकथाम गर्ने साधन वढी उपयुक्त हुन्छ । यो साधनले अस्थाइ भए पनि स्थायी जस्तै लामो अवधि सम्म गर्भनिरोध गर्न सक्छ ।
कसरी गर्भ रोक्छ ?
आइ.यू.सी.डी ले पुरुषको शुक्रकीटलाई महिलाको डिम्वसम्म पुग्न दिंदैन र गर्भधारण हुँदैन ।
दोहोरो सुरक्षा आई.यू.सी.डी. गर्भनिरोधको लागि मात्र हो यसको प्रयोगले यौनरोग र एच.आइ.भी संक्रमणबाट बच्न सकिदैन । दोहोरो सुरक्षाको लागि कण्डमको प्रयोग गर्नुपर्छ ।
सामान्य असरहरू जसरी महिला गर्भवती हुंदा शरीरमा केहि परिवर्तनहरू देखिन्छन्, त्यसै गरेर आइ.यू.सी.डीद्वारा गर्भको रोकथाम गर्दा पनि अस्थायी रुपमा केहि असरहरू देखिन सक्छ । धेरै जसो असरहरू अस्थायी हुन्छन् र चिन्ता लिनु पर्दैन । यस्ता असरहरू केहि समय पछि आफै हराउ‘छन्् । तर, यदि यी असरहरू लामो अवधि सम्म रहि रहे महिलाले स्वास्थ्य कार्यकर्ताको सल्लाह र सहयोग लिनुपर्छ ।
आइ.यू.सी.डी लगाएकी महिलाको शरीरमा हुने सम्भावित परिवर्तनहरूः
इमप्लाण्ट महिलाले प्रयोग गर्ने र लामो अवधिसम्म गर्भ रोक्ने परिवार नियोजनको आधुनिक अस्थायी साधन हो । यो तालिम प्राप्त दक्ष स्वास्थ्य कार्यकर्ताले महिलाको पाखुरामा छालाको ठिक मुनि राखिदिन्छन् । ईम्प्लान्ट राख्न र झिक्न कुनै ठुलो शल्यक्रिया गर्नुपर्दैन । एक पटक लगाएपछि इम्प्लाण्टले तीन वा पाँच वर्ष सम्म गर्भ रहन दिंदैन । नेपालमा ३ वर्ष तथा ५ बर्षे दुवै थरिका इम्पलान्ट प्रयोगमा रहेका छन् ।
उपयुक्त ग्राहक केही दम्पत्तीहरुलाई भविष्यमा आपूmलाई अरु सन्तान चाहिन्छ वा चाहिदैन भन्ने निर्णय गर्न गाह्रो हुन्छ । कतिपयले सन्तानको रहर पुगे पनि स्थायी रुपमा वन्ध्याकरण गर्न रुचाउँदैनन् । यस्ता दम्पत्तीहरुका लागि ईम्प्लान्ट जस्तो लामो अवधिसम्म गर्भको रोकथाम गर्ने अस्थायी साधन बढी उपयुक्त हुन्छ । स्तनपान गराइरहेकी महिलालाई पनि यो साधन उपयुक्त हुन्छ । बच्चा जन्मेको ६ हप्तादेखि यसको प्रयोग शुरु गर्न सकिन्छ ।
कसरी गर्भ रोक्छ ?
यसले महिलाको डिम्ब निष्काशन हुन दिंदैन र योनी रसलाई बाक्लो बनाउँछ । जसले गर्दा पुरुषको शुक्रकीट महिलाको डिम्बसम्म पुग्न पाउँदैन र गर्भ रहन दिंदैन । इम्प्लाण्टको उल्लेखित अवधि (३ वा ५वर्ष) पुगेपछि यसलाई निकाल्नु पर्छ । यो समय अवधि पूरा भएपछि यसले काम गर्दैन र गर्भ रहन सक्छ । तर यदि महिलाले चाहेमा पुनः नयाँ ईम्प्लान्ट राख्न सकिन्छ । इम्प्लाण्ट लगाएको २४ घण्टापछि यसले काम गर्न शुरु गर्छ र इम्प्लान्ट झिकेपछि महिलाले तुरुन्तै गर्भधा।रण गर्न सकिन्छ ।
दोहोरो सुरक्षा
यो गर्भनिरोधको लागि मात्र हो र यसको प्रयोगले यौनरोग र एच.आइ.भीबाट बच्न सकिदैन
सामान्य असरहरु जसरी महिला गर्भवती हुँदा उनको शरीरमा केही परिवर्तनहरु हुन्छन्, त्यसै गरेर इम्पलान्टद्वारा गर्भको रोकथाम गर्दा पनि केही असरहरु देखिन सक्छ । अधिकांश यी असरहर अस्थायी हुन्छन् त्यसैले चिन्ता लिइराख्नु पर्दैन । अक्सर गरेर यस्ता असरहरु केही समयपछि आपैm हराउँदैछन् तर, यी असरहरु रहिरहे स्वास्थ्य कार्यकर्ताको सल्लाह तथा सहयोग लिनुपर्छ ।
इम्प्लाण्ट नगरिएकी महिलाको शरीरमा हुने सम्भावित असरहरुः
सन्तानका रहर पुगिसकेका र भविष्यमा सन्तानको इच्छा नगर्ने दम्पत्तीका लागि परिवार नियोजनको स्थायी विधि उपयुक्त हुन्छ । पुरुषको लागि भ्यासेक्टोमी र महिलाको लागि मिनील्याप स्थायी विधि हुन् । भ्याक्सेक्टोमी र मिनील्याप दुवै स्थायी भएकाले बन्ध्याकरण गर्नुभन्दा पहिले दम्पत्तीले स्वास्थ्य कार्यकर्ताबाट उचित परामर्श लिन आवश्यक हुन्छ ।
परिवार नियोजनको स्थायी उपाय अपनाउनु अगाडि ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु
भ्यासेक्टोमी पुरुषले आफ्नो स्वेच्छाले गर्ने अस्थायी वन्ध्याकरण हो । केही मिनेट मात्र लाग्ने अति सामान्य शल्यक्रिया गरेपछि पुरुषले भविष्यमा सन्तान जन्माउन सक्दैनन । भ्यासेक्टोमीले पुरुषलाई व्यवस्थित परिवार बनाउने जिम्मेवारी वहन गर्ने अवसर प्रदान गर्छ ।
उपयुक्त ग्राहक
सन्तानका रहर पुगिसकेका दम्पत्ती मध्येका पुरुषहरुका लागि यो उपयुक्त उपाय हो ।
कसरी गर्भ रोक्छ ?
भ्यासेक्टोमी गर्दा पुरुषको अण्डकोशमा एउटा सानो प्वाल पारी त्यहीबाट दुवैतिरका शुक्रकीट नलीहरु काटेर बाँधिन्छ । शुक्रकीट आउने दुवै नली बन्द गरेपछि शुक्रकीट आउन पाउँदैनन् । महिलाको डिम्ब र पुरुषको शुक्रकीटको भेट हुँदैन र महिलामा गर्भ रहन पाउँदैन । भ्यासेक्टोमीले पुरुषको यौन क्षमतालाई कुनै असर गर्दैन । भ्यासेक्टोमी गरिसकेपछि पनि कम्तीमा २० पटक वीर्य स्खलन नहुँदासम्म वा ३ महिनासम्म पुरुषले कण्डम प्रयोग गर्नुपर्छ ।
भ्यासेक्टोमी पछि के कुरामा ध्यान दिने ?
भ्यासेक्टोमी गरिसकेपछि ज्वरो आएमा, घाउ पाकेको शंका लागेमा अथवा सुन्निएर दुखेमा तुरुन्तै स्वास्थ्य संस्थामा गएर जचाउनुपर्छ ।
मिनील्याप महिलाले स्वेच्छाले गर्ने स्थायी बन्ध्याकरण हो । मिनील्याप गरिसकेपछि महिलाले पुनः बच्चा जन्माउन सक्दिनन् । मिनील्याप ज्यादै सुरक्षित र सरल शल्यक्रिया हो । विशेष तालिम प्राप्त दक्ष डाक्टरले महिलाको पेटमा एउटा सानो प्वाल बनाइ र त्यहीँबाट दुवैतिरका डिम्ब नलीलाई काटेर बाँधी दिन्छन् ।
उपयुक्त ग्राहक
सन्तानका रहर पुगिसेका दम्पत्ती मध्येका महिलाहरुका लागि यो उपयुक्त उपाय हो ।
कसरी गर्भ रोक्छ
डिम्वाशयबाट पाठेघरसम्म डिम्ब आउने बाटो डिम्बबाहिनी नली बन्द भएपछि पुरुषको शुक्रकीट र महिलाको डिम्व भेट हुन् पाउँदैन र गर्भ रहँदैन ।
मिनिल्याप पछि के कुरामा ध्यान दिने ?
मिनील्याप गरिसकेपछि महिललाई ज्वरो आएमा, घाउ पाकेमा, घाउ रातो भएर दुखेमा अथवा पेट दुखेमा तुरुन्त स्वास्थ्य संस्था जचाउँन जानुपर्छ ।
सेवा कहाँ पाइन्छ ?
स्थाइ बन्ध्याकरण अर्थात भ्यासेक्टोमी र मिनील्याप सेवा निम्न स्थानहरुमा पाइन्छः
आकस्मिक गर्भनिरोध भनेको असुरक्षित यौन सम्पर्कबाट अनिश्चित गर्भधारण हुन नदिन महिलाले खाने चक्कीको मार्फत गर्भ रहन नदिने विधि हो । जसमा आकस्मिक गर्भनिरोध चक्कीको सेवन गर्नुपर्छ ।
निम्नलिखित परिस्थिमा मात्र आकस्मिक गर्भनिरोधको विधि अपनाउनुपर्छः
आजभोलि नेपालमाबाट रोजगारी एवं अन्य कारणले धेरैजसो पुरुषहरु र केही महिलाहरु देश बाहिर जाने प्रचलन बढिरहेको छ । यसरी बाहिर जाने मध्ये अधिकांश व्यक्तिहरु प्रजनन् उमेरका छन् । रोजगारीका लागि पुरुष / महिला धेरै अवधिको लागि बाहिर गएको समयमा घरमा भएका श्रीमती / श्रीमानले परिवार नियोजनको साधन प्रयोग गर्नु त्यत्तिको आवश्यक हुँदैन तर, यसरी बाहिर रहेका पुरुष वा महिला घरमा आउँदा उनीहरुबीच परिवार नियोजनको साधन प्रयोगगर्ने विषयमा छलफल र योजना नभएमा अनिच्छित गर्भ रहन सक्छ ।
त्यसैले समुदायमा रहेका पुरुषका बाहिर भएका महिलाहरु र महिला बाहिर भएका पुरुषहरुले उनीहरु श्रीमान् श्रीमती घरमा आउनु अघि नै यदि उनीहरुलाई बच्चाको आवश्यकता नभएमा वा केही वर्ष गर्भान्तर गर्न चाहेमा महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका वा स्वास्थ्य संस्थामा गई आफुलाई उपयुक्त हुने परिवार नियोजनका साधन तथा उपाय वा परामर्श एवं सल्लाह लिनुपर्दछ । यस्ता महिला तथा पुरुषहरु स्वास्थ्य संस्थामा आउँदा र समुदायमा कार्यक्रम संचालन गर्दा उनीहरुको परिवार नियोजन सम्बन्धी आवश्यकताका बारेमा छलफल गर्नु आवश्यक छ ।
हरेक दम्पतीलाई सन्तानको चाहना हुन्छ । विवाहपछि केही समयसम्म श्रमिान् श्रीमतीसँग बस्दा पनि महिला गर्भवती नभएमा दम्पतीले सन्तान नहोलान् भनेर चिन्ता गर्न थाल्छन् । यसबाट दम्पी तथा परिवारमा पनि तनाव उत्पन्न हुन् थाल्छ । प्रायः गरेर सन्तान नभएमा महिलालाई दोष लगाइन्छ तर सबैले बुझ्नुपर्ने महत्वपूर्ण कुरा के हो भने बाँझोपनको समस्या पूरुषमा पनि र महिलामा पनि हुनसक्छ । यदि बाँझोपनको सम्बन्धमा दम्पतीका केही प्रश्नहरु छन् अथवा उनीहरुलाई चासो छ भने उनीहरुले स्वास्थ्य कार्यकर्तासँग सम्पर्क राखेर सल्लाह लिनुपर्छ । यदि कुनै परीक्षण गर्न आवश्यक भएमा स्वास्थ्य संस्थामा गएर परीक्षण गराउनुपर्छ ।
बाँझोपन परिचय
पुरुष अथवा महिलाको प्रजनन् प्रणालीमा कुनै रोग अथवा समस्याको कारणले गर्भधारण गर्न सक्ने क्षमतामा कमी भई गर्भ नै रहन नसक्नुलाई बाँझोपन भनिन्छ ।
बाँझोपनका सम्भावित कारणहरु र तथ्य